श्री दुर्गादेवी

भक्तांच्या रक्षणासाठी मारक रूप घेऊन अवतरणाऱ्या आणि राक्षसरूपी दुर्जनांचा सर्वनाश करणाऱ्या श्री दुर्गादेवी विषयीची माहिती सनातन संस्थेद्वारा संकलित या लेखातून करून घेऊया.

 

 

अर्थ : दुर्गा शब्दातला ‘द’कार दैत्यनाश हा अर्थ सूचित करतो. ‘उ’कार हा विघ्ननाशाचा वाचक असल्याचे वेदांनी मान्य केले आहे. ‘रफारा’चा (गा वरील रफार) रोगहरण, ‘ग’चा पापनाशन आणि ‘आ’चा भय आणि शत्रू यांचे हनन, असा अर्थ सांगितलेला आहे.

 

 

आ. दुर्ग नावाच्या दैत्याचा वध केलेला पाहून लोक तिला दुर्गा म्हणू लागले.

 

इ. ‘दुर्गा’मधील ‘दुर्’ म्हणजे वाईट आणि ‘ग’ म्हणजे गमन करणारी, नाहीशी करणारी. वाईटाचा नाश करणारी ती दुर्गा होय.

 

ई. मूळ रूप दुर्गा : ‘पूर्वी निरनिराळ्या भागांत निरनिराळ्या देवी अनेक नावांनी पुजल्या जात होत्या. पुराणकारांनी या सर्व देवींना दुर्गा या ठिकाणी एकरूप केले आणि तिला शिवाच्या पत्नीपदावर बसवले.’

 

अ. महिषासुर, चंड-मुंड आणि शुंभ-निशुंभ या बलदंड दैत्यांचा वध करून श्री दुर्गादेवी ही महाशक्ती ठरली अन् तिने सर्व देव आणि मानव यांना अभय दिले. देवांनी स्तुती केल्यावर त्यांना अभय वचन देतांना ती म्हणाली –

 

 

अर्थ : अशा प्रकारे जेव्हा जेव्हा दानवांकडून (जगाला) बाधा होईल, तेव्हा तेव्हा मी अवतार घेऊन शत्रूचा क्षय करीन.

आ. दुर्गेच्या आधिदैविक स्वरूपाच्या पलीकडे तिचे एक आध्यात्मिक स्वरूपही आहे. त्या स्वरूपात ती भक्तांची माया-मोह निरसून त्यांना ब्रह्मपदावर आरूढ करते. आपल्या या आध्यात्मिक स्वरूपाचे वर्णन तिनेच स्वमुखाने सांगितले आहे, ते असे –

 

 

अर्थ : सर्व देव देवीपुढे उपस्थित झाले आणि त्यांनी तिला विचारले, ‘‘हे महादेवी, तू कोण आहेस?’’ त्यावर ती म्हणाली, ‘‘मी ब्रह्मस्वरूपिणी आहे. हे प्रकृतीपुरुषात्मक आणि शून्य-अशून्यात्मक जगत मजपासूनच उत्पन्न झाले आहे. आनंद आणि निरानंद मीच आहे. विज्ञान आणि अविज्ञान मीच आहे. जाणण्यास योग्य असे ब्रह्म आणि अब्रह्म मीच आहे.’’

 

इ. दुर्गेची प्रतिमा म्हणजे राष्ट्रशक्तीचे प्रतिरूपच आहे. राष्ट्राचे शरीर-मनोबल, सर्वांगीण समृद्धी आणि अध्यात्मसंपदा, या तिन्हींचा संयोग त्या प्रतिरूपात झालेला आहे.

ई. दुर्गेची शक्ती ही इच्छा, ज्ञान आणि क्रिया या रूपांनी त्रिविध आहे.

३. मूर्तीविज्ञान

श्री दुर्गादेवी चतुर्भुज, अष्टभुजा, दशभुजा इत्यादी विविध रूपांत असते.

४. नवदुर्गा

सृष्टीमध्ये एकूण नवमिती असून प्रत्येक मितीवर एकेक दुर्गादेवीचे आधिपत्य आहे. अशा एकूण नऊ दुर्गा आहेत; म्हणून त्यांना ‘नवदुर्गा’ असे म्हणतात.

१. ‘महाकाली, महालक्ष्मी आणि महासरस्वती ही (शक्तीची) तीन प्रमुख रूपे होत. या प्रत्येक रूपात आणखी दुसरी दोन रूपे प्रविष्ट होऊन तिघींचे त्रिवृत्करण झाले. मग या नऊ रूपांना नवदुर्गा हे नाव मिळाले.’ या नऊ रूपांतील प्रमुख गुणांचे प्रमाण पुढीलप्रमाणे आहे.

 

टीप १ – एका मतानुसार स्थितीपेक्षा निर्मितीला जास्त शक्ती लागत असल्याने महासरस्वती ही रजोगुणाशी आणि जीवन सुखाचे जावे, या संदर्भातील महालक्ष्मी ही सत्त्वगुणाशी संबंधित आहे. दुसर्‍या मतानुसार निर्मितीपेक्षा स्थितीसाठी जास्त शक्ती लागत असल्याने (चंचल) महालक्ष्मी रजोगुणाशी आणि ज्ञानदेवता महासरस्वती ही सत्त्वगुणाशी संबंधित आहे.

 

२. ‘शक्तीतंत्रात ‘९’ या अंकाला विशेष महत्त्व आहे. हा अंक शक्तीचे स्वरूप दर्शवतो. दशमानातील तो सर्वांत मोठा अंक होय. तसाच तो पूर्णांकही आहे; कारण नवाची कितीही पट केली, तरी येणाऱ्या संख्येतील अंकांची बेरीज नऊच होते. पूर्ण नेहमी पूर्णच असते. यामुळे शक्त्युपासनेत नऊ हे शक्तीचे अंकप्रतीक ठरले आहे.

३. पार्वतीची नऊ रूपे म्हणजे नवधाप्रकृती होय. यांनाच श्री शंकराचार्य नवात्मा प्रकृती म्हणतात. नवधाप्रकृती म्हणजे पंचमहाभूते, मन, चित्त, बुद्धी आणि अहं अशी नऊ तत्त्वे होय.

 

नवरात्रीतील पहिले तीन दिवस तमोगुण अल्प करण्यासाठी तमोगुणी महाकालीची, दुसरे तीन दिवस सत्त्वगुण वाढवण्यासाठी रजोगुणी महालक्ष्मीची आणि शेवटचे तीन दिवस साधना तीव्र होण्यासाठी सत्त्वगुणी महासरस्वतीची पूजा करतात. या तिन्ही शक्तींना सामावून घेणाऱ्या आद्याशक्ती विषयीची माहिती जाणून घेऊया.

 

महाकाली हे ‘काल’तत्त्वाचे, महासरस्वती हे ‘गती’ तत्त्वाचे आणि महालक्ष्मी हे ‘दिक्’ (दिशा) तत्त्वाचे प्रतीक आहे. कालाच्या उदरात सर्व पदार्थमात्रांचा विनाश होतो. जिथे गती नाही, तेथे निर्मितीची प्रक्रियाच खुंटते, तरीही अष्टदिशांतर्गत जगताच्या निर्मितीसाठी, पालनपोषणासाठी आणि संवर्धनासाठी एक प्रकारची शक्ती सदैव कार्यरत रहाते. हीच आद्याशक्ती होय. वरील तिन्ही तत्त्वे या महाशक्तीत अनुस्यूत (अखंडपणे) असतात.

 

आदिशक्ती, पराशक्ती, महामाया, काली, त्रिपुरसुंदरी आणि त्रिपुरा. यांतील काही शक्तींची विशिष्ट माहिती पुढे दिली आहे.

 

महानिर्वाणतंत्रात दिल्याप्रमाणे काली (आद्याशक्ती) वस्तूतः अरूप आहे; पण गुण आणि क्रिया यांना अनुसरून तिची रूपकल्पना केली जाते. ती जेव्हा सृष्टीकर्मात निमग्न असते, तेव्हा ती रजोगुणी आणि रक्तवर्णी होते. विश्वस्थितीच्या उद्योगात असते, तेव्हा सत्त्वगुणी आणि गौर असते अन् संहारक्रियेत मग्न असते, तेव्हा तमोगुणी आणि काळी असते.

 

त्रिपुरा शब्दाची व्याख्या अशी – 

त्रीन् धर्मार्थकामान् पुरति पुरतो ददातीति ।’ – शब्दकल्पद्रुम

अर्थ : धर्म, अर्थ आणि काम या तीन पुरुषार्थांना जी साध्य करून देते, ती त्रिपुरा होय.

त्रिपुरेची अनेक रूपे असून प्राचीन काळी या सर्वांची उपासना होत असे. त्रिपुरा प्रथम कुमारी म्हणून अवतीर्ण झाली आणि नंतर तिने आपली त्रिपुराबाला, त्रिपुरभैरवी आणि त्रिपुरासुंदरी किंवा त्रिपुरसुंदरी अशा तीन रूपांत विभागणी केली.

 

त्रिपुरसुंदरीला शक्तींनी ‘पराशक्ती’ असे म्हटले आहे. उपासक त्रिपुरसुंदरीची उपासना चंद्ररूपाने करतात. चंद्राच्या सोळा कला आहेत. एक ते पंधरापर्यंतच्या कलांचा उदय आणि अस्त होत असतो; परंतु षोडशी कला मात्र नित्य असते. तिला ‘नित्यषोडशिका’ म्हटले आहे. ही षोडशी म्हणजेच सौंदर्य आणि आनंद यांचे परमधाम अशी ‘

महात्रिपुरसुंदरी’ होय.

 

आद्याशक्तीने कार्यानुमेय धारण केलेली रूपे आणि त्यांची वैशिष्ट्ये यांची माहिती पुढील सारणीत दिली आहे.